Türkçenin Uluslararası Şiir Şöleni İstanbul’da…

İlk şölenimizin üzerinden 30 sene geçti. Sabrımızın pekiştirildiği on yılları geride bıraktık…

Osmanlının önsözünde, Bursa’da başlamış, oradan köklerimize doğru gitmiş, Konya’ya varmıştık. Bu topraklardaki şiirimizin kaynağına, yani Mevlana’ya ve Yûnus’a.

İstanbul alınmaz bir şiir kalesi idi bizim için. Nice kuşatmadan sonra fethedilebilen sarp bir kale…Buraya gelmeden 12 ülke dolaştık, güç biriktirmek için!

“İstanbul’un taşı toprağı altın” derler. Bunu bilemiyoruz, fakat İstanbul’un taşının toprağının, havasının, suyunun şiir olduğundan şüphe yok.

Şairi bol, şiiri hesapsız bir şehir İstanbul. İstanbul için yazılan şiirler ciltler dolusudur; İstanbul’da yazılanlar ondan kat kat fazladır.

“Türkçenin şaheseri olan şiirlerin çoğu bu şehirde yazılmıştır” desek asla yanlış bir şey söylemiş olmayız!

İstanbul Türkçenin saltanat sürdüğü bir şehirdir!

Gençliğini İstanbul’da geçirdikten sonra uzun süre bu şehirden uzak kalan Yusuf Nabî,

Nabî aceb mi sözlerimiz olsa bî nemek

İstanbul’un lisanını unuttuk kenarda

(Nabî sözlerimizin tuzsuz olması şaşırtıcı değil, çünkü İstanbulun dilini kenarda unuttuk) diyor.

İstanbulun dili şiirli bir dildi, sağlam bir şiir dili idi.

Yer yüzünde en çok “şiir gibi” denilen yer, İstanbul olmalıdır. Gerçekten öyledir.

“Şiir gibi”, ama şiir değil! Şiire atfedilen yüksek değer böyle benzetmelere, nitelemelere yol açıyor; şiir bir bakıma, güzelliğin eş anlamlısı oluyor. İşte, şiir gibi bir yerde, İstanbul’da şiiri konuşuyoruz, şiirden konuşuyoruz. Güzellik her zaman aklımızı aşıyor, hissimizi harekete geçiriyor.

İstanbul’daki bu şiir bereketini neye bağlamalıyız?

Bana sorarsanız, “İstanbul’u bir şair fethetti, ondan” derim.

Delikanlılığına şairliği eşlik eden bir kumandan, bahar aylarında, Kostantiniye surlarını güzel askerleriyle kuşattı. Şiir gibi bir mevsimdi; gelincikler, lâleler, güller açmıştı, tam da lâle mevsimi sona ererken Bizans bu kuşatmaya dayanamadı. Surlar yarıldı, mukavemet kırıldı, bütün bahar çiçekleri surlardan içeri doluştu. Ve surların üzerinde bayrağımız lâle şeklinde görüldü. İstanbul’un fatihi şair Avnî, bu mutlu hadise için tarih düşürdü:

Fethi İstanbula fursat bulmadılar evvelûn

Feth idüb Sultan Muhammed didi tarih: Âhirûn.

Önce gelenler İstanbulu fethedemediler, sonra gelen sultan Mehmet feth edip “âhirun” (sonrakiler) dedi. İşte bu “ahirun” hicrî 857’ye tekabül ediyor.

20. yüzyılımızın büyük şairi, şiir tefekkürü olan üstadı Yahya Kemal, şiir yazmaktan değil söylemekten söz eder. Şiir söylemek, terennüm etmek, inşad etmek, okumak...Şairin yaptığı iş budur.

Eski Türkçede ve halen bazı lehçlerde ır, cır, yır şiirin karşılığı olarak görülür. Irlamak, cırlamak, yırlamak...

“Yır koşmak”, Divan ü Lügati’t-Türk’de “şiir söylemek”tir.

Âsım tercümesi Kamus’da, şair için “şiir söyleyen adama denir” ifadesi var. Yahya Kemal’in zamanı, 20. yüzyıl, şiirin söylendiği değil, yazıldığı devirdir halbuki. Buna rağmen okunan, seslendirilen ve dinlenen sözün şiir olduğu vurgulanmak istenir. Şiirin âhengi, mûsıkîsi dikkatten kaçırılmamış olur böylece.

Şiirin sıradan bir söz olmadığı çok tekrarlanan bir görüştür. Eski şairlerimize, baksı, bahşı, kam (şaman) denildiğini burada hatırlamamız gerekiyor. Bunlar cezbe halinde şiir söylerler ve ekseriya bunu sazla da terennüm ederlerdi. Ötelerden gelen bir sestir onlarınki... Aslında Anadolu’da yaygın olarak kullanılan “âşık” da aynı zeminden beslenen bir kelimedir. Âşık, Hak âşığıdır, “Hakdan gelen şerbeti içmiş” sanatkârdır. Ve onun sözü şu olur:

Derildik pınar olduk, irkildik ırmağ olduk, 
Aktık denize dolduk, taştık elhamdülillah.

Bütün köklü edebiyatlarda şair başlangıçta kâhin, münecim, büyücü veya şamandır. Şiir de sihirdir, büyüdür; asla sıradan bir söz değildir.

Şiir tulû eder, doğar... Bu ona aşkın, hatta ilahî bir kaynak atfetmeye yol açar. Fuzulî, şairin ilahî bir yardıma mazhar olmadan kusursuz şiir söyleyemeyeceğini beyan eder. Yine de şiir ilahî mesajı yayan peygamberlere değil, şairlere mahsus bir san’attir.

Şiir kelimesinin köküne, iştikakına inersek, buraya kadar söylediklerimizi teyidde zorlanabiliriz. Şiir “bilmek”, dahası “sezişle bilmek” demek; bu durumda şair de “bilgili”, “sezişli” demek oluyor. Şiirin bu anlamda şuurla, bilinçle bağlantısını kolaylıkla kurabiliriz.

Biraz önce büyük lirik şairimiz Fuzulî’nin görüşlerini paylaştık. Fuzulî bunu söylemekle beraber, ilimsiz şiirin temelsiz duvara benzeyeceğini belirtir, bu yüzden değeri yoktur. Şairin gerçek şiire ulaşması için akıl ve nakil ilimleriyle donanması şarttır. Bilgiyle, ilimle yüklenen şair yine de ilahî ilhama muhtaçtır. Fuzulî’nin de, çoğu büyük şairler gibi, kuru ilimle başı hoş değildir aslında:

İlm kesbiyle pâye-i rifat
Arzu-i muhal imiş ancak
Aşk imiş her ne var âlemde
İlm bir kıyl ü kaal imiş ancak

(İlim elde ederek yüksek dereceye ulaşmak imkânsız bir arzu imiş, âlemde ne varsa aşk imiş, ilim bir dedikodu imiş ancak!)

Biz şair değiliz, tariflerle meşgulüz. Fakat müşkil bir mevkideyiz, tarifi çok zor bir şeyi açıklamaya çalışıyoruz.

Bazı şairler yaptıkları işi tarif etmek ihtiyacını hissetmişlerdir. İşte bunlardan biri, sağlığında şairliği önde görünen, fakat vefatından sonra edebiyat teorisyenliği ile, romancılığı ile daha fazla tanınan Ahmet Hamdi Tanpınar. Onun tarifi şu: “Bu belki âni bir cehtle kendini bulan ruhun, insandaki ezelî hakikatle temasından doğan bir konuşmadır; belki güzellik dediğimiz idealle bir lâhza başbaşa kalmanın verdiği mestîdir. Bu mânada denilebilir ki, şiir ve alelumum sanat, ferdin en mutlak ve hür sûrette kendini idrak ettiği zirvedir.”

Tanpınar’dan söz açıp da onun üstadından, Yahya Kemal’den bahsetmemek olmaz.

İstanbul’dayız, şiir gibi bir yer olduğu herkesçe kabul gören bir yerde...Şiir gibi yer, bizde estetik hisleri ayaklandırır, bediî heyecanlar uyandırır. Böyle yerlerde bir an şair olacağımız gelir, şiir söyleme hissi, ürpertisi kuşatır bizi. Peki şiir sırf böyle hislerden, heyecanlardan doğan bir şey midir? Bu soruya tamamen “hayır” diyemeyiz, fakat şiirin kaynağı sadece böyle hisler, heyecanlar olmamalıdır.

İşte Yahya Kemal söylüyor: “Şair doğmuş olanlar bile nazmetmek kabiliyetini yavaş yavaş edinirler. Şairin şair olarak doğduğuna dair eski bir itikad vardır ki doğrudur; hiçbir edebî terbiyeye muhtac olmaksızın yetişebileceğini iddia edenlerin sözleri ise efsanedir.” “Her san’atta olduğu gibi şiir sanatına da vukuf doğuşta olmaz. Ya bir aşk veya bir ideal, bir şairin inkişaf etmesine, hissini ifade etmek için dilinde bir kudret aramasına vesile olabilir.”

Her tarif kafamızı karıştırıyor değil mi? Bu kaçınılmaz, çünkü kolay bir iş yapmıyoruz, şiiri konuşuyoruz!

Her sanat eseri gibi şiir de bize tesir eder. Hissiyat uyandırır, düşünce doğurur, haz verir. Dil zevki en yüksek şekilde şiirden alınır. Peki şiirin tesiri anlamıyla, açıklığı ile mi olur?

Buna en keskin itirazı 20. yüzyılımızın en büyük şairlerinden Ahmet Haşim yapmıştır. “Şiirde mâna ve vuzuh”, onun Piyale isimli şiir kitabının mukaddemesidir.

Bu önsöz, “Bir günün sonunda arzu” şiirine yapılan itirazlar üzerine yazılmıştır. Şair bu akşam vakti şiirini, “Göllerde bu dem bir kamış olsam” mısraı ile bitirir ki, en çok bu mısra tartışılmıştır.

Şair bize bir akşam tasviri yapar, fakat bu alışılmış bir tasvir değildir. Güllerden, fecirden, güneşten, kamıştan, altın kulelerden, âlemlerimizden sefer eyleyen kuşlardan, suya akseden sırma kemerden, tılsımlı (büyülü) bir yay olan semadan söz eder ve akşam kelimesini bir büyü oluşturacak şekilde tekrarlar:

Akşam yine akşam, yine akşam, yine akşam, yine akşam...

Şöyle söyler Haşim:

“Şairin lisanı nesir gibi anlaşılmak için değil, fakat duyulmak üzere, vücut bulmuş mûsıki ile söz arasında, sözden ziyade mûsıkiye yakın, mutavassıt bir lisandır.”

“Mâna araştırmak için şiiri deşmek, terennümü yaz gecelerinin yıldızlarını ra’şe içinde bırakan hakir kuşu eti için öldürmekten farklı olmasa gerek. Et zerresi, susturulan o sihrengiz sesi telâfiye kâfi midir?”

San’atı kendisiyle açıklayan bu görüşler şüphesiz kendi gerçekliği üzerinden konuşuyor. Fakat gayesi kendi olan bir sanat nereye kadar insanı kucaklar? Tamamen faydasız san’attan söz etmek ne kadar doğrudur? Şüphesiz sanat da faydasız değildir, gayeden yoksun olamaz. Sanatın, güzelin, insan ruhu, hissiyatı ve aklı üzerindeki tesirini yüce gayeler için harekete geçirmek tamamen vazgeçilebilecek bir şey değildir. Tebliğ, daha hafifi telkin, tamamen sadet dışında bırakılabilir mi? (Bu arada şiirin telkini, tebliği aşacak şekilde, propaganda maksatlı olarak kullanıldığını da hatırdan çıkarmayalım.)

Nitekim, bildiğimiz değer verdiğimiz nice şair var ki, sanatla ideal arasında güçlü bir bağ kurmuşlardır. Mehmed Âkif, Yahya Kemal, Necip Fâzıl, Nazım Hikmet...Bu isimler Haşimle, Tanpınarla aynı devirde yaşamış ve her biri düşüncelerini, ideallerini şiir diliyle ifade etmeyi tercih etmişlerdir. Bunun dönemle ilgili bazı zaruretlerle alâkasını kurma konusunda Mehmed Âkif bize yardımcı olabilir. Şiirini imanı, ideali, vatanı, milleti için bilmiş olan Âkif, büyük şiir kudretini bu uğurda harekete geçirmiştir. Günlük olaylardan, tarihe mal olacak mühim vak’alara kadar birçok konuyu nazım şeklinde ifade etmek yolunu seçmiştir.

İçinde bulunulan kötü durumdan kurtulmak, halis şiir gibi halis bir insanlık onun şiarı olmuştur. Fakat bir zaman gelmiştir ki, şairin hayatın içinden konuşması anlamını yitirmiştir. İşte Gece, Hicran, Secde gibi şiirleri böyle bir dönemin mahsulüdür. Bu durum Âkif’in yakınında bulunanlar tarafından da fark edilmiş ve vadiyi değiştirdiği, tarzının dışına çıktığı ifade edilmiştir. Âkif, buna karşılık, asıl vadisinin bu olduğunu, milletinin, vatanının içinde bulunduğu durumdan ötürü telkinci, tebliğci şiirler yazdığını ifade etmiştir. Hatta onun “gül devrinde yaşasaydım, bülbül olurdum” dediği söylenir.*

Şiirimizin Tanzimat sonrası daha çok vatan, millet, insaniyet vb. kavramlar üzerinden konuşması şiirin özünün kaybolmasına yol açmıştır. Şiirin asıl yatağına dönmesi konusunda Ahmet Haşim gibi şairlerimizin ortaya koydukları tavır önemlidir. Şiiri içe, benimize döndürmek, halis şiirin kaynaklarını hatırlamak da bu raddede bir vazife haline gelmiştir.

Söndürün lâmbaları uzaklara gideyim

Nurdan bir şehir gibi ruhumu seyredeyim!

Haşim’le en zıt noktada bulunan, “sözüm odun gibi olsun doğru olsun tek” diyen Mehmed Âkif dahi an gelir “ruhunun vahyini duymak”tan söz eder. Çanakkale Şehidleri’ne şiirinin yüz yıldır eksilmeyen tesirini bu duyuşa bağlamak yanlış olmaz.

Sözün burasında gerçek şiirin sırrına nüfuz etmenin hiç de kolay olmadığını söylemek mevkiindeyiz. Şiir sözü kanatlandırır, hissi derinleştirir, düşünceyi zenginleştirir. Şairlerin insan olma keyfiyetimizi yükselten hikmetler hâlinde zihinlerimize yerleşen sözleri ümitlerimizi besler. Fakat şiir artık hayatımızda eskisi kadar yer tutmuyor. Son yıllarda içinde yuvarlandığımız sığlığın, basitliğin, bayağılığın, eski tabirle iptizalin sebeplerinden biri bu. Artık şiirden konuşmuyoruz, şiiri konuşmuyoruz, şiir okumuyoruz, şiirin dünyasının dışında kaldığımız için ufkumuz daralıyor, hissimiz köreliyor, insanlığımız eksiliyor.  

Burada şiirin de alanını daralttığını hatırlamamız gerekiyor. Vezni, kafiyeyi, âhengi, mûsıkîyi bir kenara bıraktı. Bunlar gerekli miydi? Anlam tek kişinin şifresine çevrilmeli miydi? Şiirin bu kadar kişileşmesi icab eder miydi? Bu sorulara cevap vermek mevkiinde değilim, sadece gözlemlerimi paylaşıyorum. Şairler, artık eskisi kadar topluma mal olamıyorlar; kusur onlarda mı, halkda mı?

Halk zevkinin de şiirden uzaklaştığı görülebiliyor. Hiçbir devirde, halkın paylaştığı müzik, edebiyat, şiir, sanat zamanımızdaki kadar basitleşmedi, sığlaşmadı. Öyle bir devirde yaşıyoruz ki, seçkinler de kitle kültürüne kapıldı, yüksek sanatı idrakten, ince zevkleri tefrikten uzaklaştı. Cevherin kadrini bilen sarraf kalmadı. “Kitle kültürü” dediğimiz deniz ise, en büyük okyanustan bile büyük, fakat derinliği birkaç santimden ibaret!

İstanbul’da, şiirin payitahtında, âsitanesinde bu hususlar üzerinde tefekküre ihtiyacımız var.

Ne yanar kimse bana âteş-i dilden özge
Ne açar kimse kapım bâd-ı sabâdan gayrı

Şair için yanan gönül ateşidir, başka bir şey değil, kapısını açan sabah rüzgârıdır gayrisi değil!

Şiir dünyamızın merkezindeyiz, doğumuz, batımız, güneyimiz, kuzeyimiz burada. Bu geniş coğrafyaların şairlerinin şiir terennümlerini dinleyeceğiz üç gün boyunca.

Bu şölen vefatının 60. Yılında Ahmet Hamdi Tanpınar’a ithaf edildi.

Bu şölende adına ödül verilen büyük şairlerimizden biri Bahtiyar Vahapzade’dir.

Onun şiirden öte ilgileri besleyen bir tarzı vardı. Ve o Karabağ meselesini dert edinenlerdendi. Yazılarında şiirlerinde bu mevzu çok işlenmiştir. İşte o Karabağ hasreti ile gitti, fakat bizlere ne mutlu ki Karabağ’daki talanın bittiğini gördük, hepimiz şâd olduk. Bu şölenimiz aynı zamanda Karabağ’a ve Azerbaycan’a bir selâmdır.

İlk şölenimizde, 1992’de Bursa’da Türk dünyasının şairlerinin ilk defa bir araya geldiği günlerde, Karabağ acısı yüreklerimizde idi. Özbekistan’ın büyük şairi Rauf Parfi kürsüden şu şiiri okudu:

Azerbaycan sen yalnız imessin!

Azerbaycan sen yalnız değilsin!

Anlatmaya, anlayan başlar hani?

Ağlatmaya, ağlayan yaşlar hani?

Sen yalnız değilsin, ey Azerbaycan.

Ürpertmeye çınlayan taşlar hani?

Sen yalnız değilsin Azerbaycan.

Bu vesile ile merhum Rauf Parfi ve ilk şölenimizden bugüne sonsuzluk alemine göçen şairlerimize rahmetler diliyoruz.

Aziz şairlerimiz, bu dünyada yalnız değiliz. Doğudan batıya, Kuzeyden güneye dilde, fikirde, işde birliği özleyen milyonlarız! Ve İstanbul’dayız!

Şiirli günler dileği ile...