KONUŞMA-DİNLEME VE GÖRME-KÖRLÜK OLARAK VİCDAN

Söz konusu ahlak olunca, konuşma, gevezelik, dırdır, malayani (ya’nisi, kastı, hedefi, anlamı, muradı olmayan), geyik yapmaktır. Boş konuşmaktır. Bu tarz konuşmak, içgüdü ve arzulardan kaynaklanır. Yalan söylemek, sonucu zarar-ziyan, acı, sıkıntı değil de; maslahat doğuracağı istisnai ve zorunlu durumlar hariç, ahlaksızlıktır. Konuşma şehveti, muhataba saygısızlık ve tecavüzdür. Konuşmada asıl olan, münavebedir. Allah, insana iki kulak, bir ağız vermiştir. Bu, iki dinle; bir konuş anlamına gelir. 

Doğru konuşmak, vicdanın sesidir. Doğru söz, hasbi ve muhasibidir. Kaynağı, -Kur’an’a göre- yaratılışta Allah’ın insana üflediği ruh, insanda yarattığı lübb, fuad, nur, kalb-i selimdir. Kur’an, Allah’ın sözüdür (kelime-kavl-hadis). Cebrail vasıtası ile ve Hz. Muhammed’in (s.a.v) aracılığı ile Araplara duyurulmuştur. Kalp, içgüdülerin/arzuların ve ‘fuad’ın ortak merkezidir. Kalp katılaşabilir, taşlaşır, hastalanır, paslanır. 

Yetişkinler için söz “vermek”, sözünde “durmak”, sözün “senet” olması, söz “tutmak” asıldır. Çocuklar için ise, asıl olan sözden “çıkmamak”tır. “Sözleşme”, hukuk olarak, insanları bir arada tutan güven olmadan önce -Rousseau’nun “Toplum Sözleşmesi” teorisi- Allah ile insan arasındaki ahlaki ilişkiyi ifade eder: “Ezeli Misak/Sözleşme” (7/172).

“Söz, gümüş ise; sükût, altındır” sözü, otoriter toplumlarda kategorik bir değer olabilir. Özgür toplumlarda yerine göre söz de sükût da, altın ve gümüş değerinde olabilir. Yunus Emre’nin: “Söz ola, kese savaşı/Söz ola, kestire başı/ Söz ola, ağulu aşı/Bal ile yağ eyleye bir söz” dizeleri, sözün ahlaki değerini ve gücünü ifade eder. “Sözün bittiği yer” ifadesi, sözün kaynağı olan vicdanın çürümesini, kararmasını, dumura uğramasını ifade eder. Özü ve sözü başka başka olmak, ikiyüzlülük ve münafıklıktır. Yapamayacağı şeyi söylemek de doğru değildir (61/2). Sahici sağlam söz, insanı sağaltır, şifa verir. “Kötü söz, sahibinindir.”