Esra Asıcı: Pandeminin Ruh Sağlığı Üzerindeki Etkileri

Pandemi; insanların bağışıklığının düşük düzeyde olduğu, ciddi sonuçları olan yeni bir hastalığın, bulaşıcılık özelliği nedeniyle, bir yerden başka bir yere hareket ederek geniş bir coğrafyaya yayılması ve bir anda yüksek oranda insanı etkilemesi durumu olarak tanımlanmaktadır.[1] Bir virüsün pandemiye neden olması için (1) popülasyonun önemli bir oranının virüse karşı bağışıklığının olmaması, (2) virüsün hastalığa yol açması ve (3) virüsün insandan insana hızlı bir şekilde geçmesi olmak üzere üç koşulu sağlaması gerekmektedir.[2]

İnsanlık tarihi boyunca dünyada pek çok pandemi görülmüştür. Bunlara HIV/AIDS (1981-halen), İspanyol gribi (1918-1920), Asya gribi (1957-1958), Hong Kong gribi (1968-1970), domuz gribi (2009-2010) ve Zika virüsü (2015-2016) örnek verilebilir.[3] İspanyol gribi tarihteki en ciddi pandemi olarak kayıtlara geçmiş ve yaklaşık 40-50 milyon insanın ölümüne yol açmıştır. Daha yakın tarihli olan domuz gribi ise yaklaşık 57500 kişinin ölümüne neden olmuştur.[4] 2019 yılında ortaya çıkan koronavirüs ile dünya pandemi tarihine bir yenisi daha eklenmiştir. İlk olarak Çin’in Wuhan eyaletinde 2019 Aralık ayında ortaya çıkan koronavirüs, hızla tüm dünyaya yayılmış ve 2020 Mart ayında Dünya Sağlık Örgütü (WHO) tarafından küresel pandemi olarak ilan edilmiştir. 20 Temmuz 2020 tarihi itibariyle dünyada 14 milyondan fazla koronavirüs vakası tespit edilmiş ve 600 binden fazla kişi koronavirüs nedeniyle hayatını kaybetmiştir.[5]

Pandemi dönemleri sağlık, ekonomi, toplum, ulusal ve küresel iletişimin güvenliği üzerinde olumsuz etkiler yaratmakta ve bu nedenle de bir kriz durumu olarak değerlendirilmektedir.[6] Pandemi kriz dönemlerinde, hastalığın bulaşma sürecini kontrol altına alabilmek için çeşitli yöntemler uygulanmaktadır. Bu yöntemler (1) risk iletişimi, (2) aşılar ve anti-viral ilaçlar, (3) hijyen uygulamaları ve (4) sosyal izolasyondur. Risk iletişimi topluma sağlıklarını korumak için ihtiyaç duydukları doğru bilgiyi vermeyi içermektedir. Etkili risk iletişimi hastalığın yayılmasını mümkün olduğunca hızlı bir şekilde kontrol altına alabilmek açısından son derece önemlidir. Aşılar ve anti-viral ilaçlar hastalığın tedavisi ve önlenmesinde kullanılmaktadır. Hijyen uygulamaları ellerin sık sık sabunlanmasını, el dezenfektanlarının kullanılmasını, gözlere, ağza ya da burnuna dokunmamaya özen göstermeyi, maske kullanılmasını ve evin temiz tutulmasını içermektedir. Sosyal izolasyon ise hasta olan ya da hasta olduğundan şüphelenilen kişinin karantina altına alınması, okulların ve iş yerlerinin kapatılması, seyahatler, konserler, gösteri ya da maçların iptal edilmesi gibi uygulamaları içermektedir.[7]

Pandemi döneminde öncelikli olarak odaklanılan konu hastalığın yayılmasını önlemek yani fiziksel sağlığı korumaktır. Ancak pandemi süreçleri sadece fiziksel sağlığı değil aynı zamanda ruh sağlığını da etkilemektedir. Pandeminin fiziksel sağlık açısından oluşturduğu tehdidin yanı sıra, süreci kontrol altına almak için uygulanan yöntemler de bireylerin ruh sağlığı üzerinde olumsuz etkiler oluşturmaktadır. Özellikle de kişinin evinde kalması, kalabalık yerlerden, büyük toplantılardan ve risk taşıyan kişilerle iletişim kurmaktan kaçınmasını içeren sosyal izolasyon, sosyal bir varlık olan insanın doğası ile çeliştiği için önemli ruh sağlığı problemlerinin gelişimine yol açabilmektedir.[8] Pandemi süreci ruhsal problemleri olmayan genel popülasyonda yeni psikiyatrik semptomların gelişimini tetiklerken; hali hazırda bir ruh sağlığı problemi olanların ise durumunun daha da kötüye gitmesine yol açabilmektedir. Dolayısıyla pandemi dönemlerinde toplumlarda çeşitli psikolojik problemlerde artış görülmektedir.[9]^,[10] Üstelik pandeminin yarattığı bu olumsuz psikolojik sonuçlar pandemiden bir iki yıl sonrasında bile etkisini sürdürmektedir.[11]

Görüldüğü üzere, pandeminin ruh sağlığı üzerindeki olumsuz etkileri, fiziksel sağlık üzerindeki etkisinden daha çok ve daha uzun süreli olabilmektedir. Bu nedenle pandemi dönemlerinin toplumlarda yarattığı psikolojik sonuçları anlamak önemlidir. Pandeminin psikolojik etkilerinin anlaşılması önleyici ve iyileştirici müdahale stratejileri geliştirebilmek açısından yararlı olacaktır. Bu derlemede, mevcut literatür ışığında, pandemi sürecinin ruh sağlığı üzerindeki etkileri, pandeminin psikolojik etkileri açısından riskli gruplar, pandemi sürecinde ruh sağlığını koruma yolları ve pandemi sürecinden psikolojik olarak olumsuz etkilenen bireylere yönelik müdahale stratejileri anlatılmaktadır.

Pandemi sürecinin ruh sağlığı üzerindeki etkileri

Pandemi karşısında toplumlarda görülen en temel duygular, korku, kaygı ya da endişedir. İnsanlar bu süreçte virüsün kendilerine ya da sevdiklerine bulaşmasıyla ilgili ciddi endişeler yaşamaktadırlar. Pandemiyle ilgili yaşanan bu korku ve kaygı insanlar için bunaltıcıdır ve bu nedenle de stresi arttırmaktadır. İnsanlar bir yandan dünya ile bağlantılı olmayı isterken bir yandan da virüs ile karşılaşmamayı istedikleri için, bu süreçte uygulanan sosyal izolasyon yaşanan korku ve kaygıyı daha da şiddetlendirmektedir. Günlük yaşamda önemli değişimler yaratan sosyal izolasyon uygulaması kişiyi kullandığı stresle başa çıkma mekanizmalarından yoksun bırakmaktadır.[12] Bu nedenle de pandemi süreci toplumun büyük bir kesimini psikolojik olarak etkilemektedir. Örneğin, COVID-19 pandemi sürecinin başlangıç evrelerinde Çin’de yapılan bir çalışmada 1210 katılımcının %24.5’inin minimum, %21.7’sinin hafif, %53.8’inin ise orta ya da ciddi düzeyde psikolojik olarak etkilendikleri saptanmıştır.[13]

Pandemi karşısında insanların en sık gösterdikleri psikolojik tepki anksiyetedir. Pandemi sürecinde toplumlarda anksiyete düzeyi artış göstermektedir.[14] Örneğin, domuz gribi pandemisinin başlangıç evresinde yapılan bir çalışmada katılımcıların %26’sının hastalanmakla ilgili çok endişeli oldukları belirlenmiştir.[15] COVID-19 sürecinde yapılan araştırmalarda, koronavirüsün ilk kez ortaya çıktığı Wuhan şehrinde, orta ya da ciddi düzeyde anksiyete yaşayanların oranının %32.7[16]; İngiltere’de yaşanan anksiyete oranının ise %21.63[17] olduğu saptanmıştır

Pandemi sürecinde insanların yaşadığı anksiyete sadece kendilerinin hastalanmasıyla ilgili değildir. Pek çok kişi aile üyelerinin ya da sevdikleri bir kişinin hastalanmasıyla ilgili de yoğun endişeler duymaktadır. Örneğin, Wang ve arkadaşlarının (2020) yaptıkları çalışmada katılımcıların %75.2’sinin diğer aile üyelerinin COVID-19’a yakalanacağından çok fazla endişe duydukları görülmektedir.[18] Pandemi sürecinde özellikle de ön saflarda mücadele veren sağlık çalışanları, kendileri hasta oldukları takdirde hastalığı diğer aile üyeleri ve çocuklarına da bulaştırma korkusu nedeniyle hastalanma kaygısı yaşamaktadır.[19]

Fiziksel sağlık için oluşturduğu tehdit nedeniyle pandemi dönemlerinde anksiyete yaşanması normal olarak değerlendirilmekte ve bireylerin koruyucu davranışları uygulaması açısından yararlı görülmektedir. Ancak anksiyete aşırı boyutlara ulaştığında kişinin işlevselliğini bozmakta ve bir ruh sağlığı problemi haline gelmektedir.[20]^,[21]  Sağlıkla ilgili duyulan aşırı endişe ve kaygının hipokondria[22]^,[23], obsesif kompulsif bozukluk[24], bipolar bozukluk, agorafobi, panik bozukluk ya da genelleştirilmiş anksiyete bozukluğu[25] ile ilişkili olduğu dikkate alındığında; pandemi dönemlerinde yaşanan aşırı anksiyetenin toplumda bu psikolojik bozuklukların artmasına yol açacağı düşünülebilir. Nitekim, yapılan bir çalışmada COVID-19 pandemi sürecinde her üç kişiden birinde anksiyete bozukluğu olduğu belirlenmiştir.[26]

Pandemi karşısında ortaya konulan bir diğer psikolojik tepki strestir. Wang ve arkadaşları (2020) COVID-19 salgınının başlangıç evrelerinde aşırı ya da ciddi düzeyde stres belirtileri gösterenlerin oranının %2.6 olduğunu rapor ederken[27]; COVID-19 pandemisinin başlamasından bir ay sonra yapılan bir çalışmada travma sonrası stres bozukluğu yaygınlığının %7 olduğu bildirilmektedir.[28] Pandemi sürecinde yaşanan stres sağlık çalışanlarında daha da yoğundur. Örneğin Singapur’da yapılan bir çalışmada COVID-19 pandemisinde sağlık çalışanlarının %6.6’ının stres, %7.7’sinin ise travma sonrası stres bozukluğu yaşadığı görülmüştür.[29]

Pandemi karşısında ortaya konulan bir başka psikolojik tepki depresyondur. Pandeminin kişinin günlük yaşam dengesini bozması, sosyal, ekonomik, eğitim ya da iş yaşamına yansımaları ve süreçte yaşanan belirsizlik; umutsuzluk, çökkünlük, üzüntü, suçluluk, çaresizlik ya da yalnızlık gibi depresyonla ilişkili duyguları ortaya çıkarabilmektedir. Dolayısıyla, pandemi sürecinde toplumda depresyon belirtilerinde de artış meydana gelmektedir. Örneğin, COVID-19 pandemisinin başlangıç evrelerinde Çin’de ciddi ya da aşırı düzeyde depresyon belirtileri gösterenlerin oranı %4.3 iken[30]; pandeminin ilerleyen süreçlerinde depresif semptomların yaygınlığı %18.1’e kadar ulaşmıştır.[31] COVID-19 pandemisinin başlangıç evrelerinde İngiltere’de yapılan bir çalışmada ise depresyon belirtileri gösterenlerin oranının %22.12 olduğu belirlenmiştir.[32]

Dünyadaki intihar vakalarının yaklaşık %90’ının depresyonu olan bireylerde görüldüğü dikkate alındığında; pandemiyle birlikte ortaya çıkan depresif duyguların intihar düşüncelerini de tetikleyeceği söylenebilir.[33] Nitekim, 2003 yılında Hong Kong’taki SARS salgınında yaşlı insanlar arasında intihar oranlarının arttığı görülmüştür.[34] Benzer şekilde COVID-19 korkusu nedeniyle görülen intihar vakaları da mevcuttur. Pandemi sürecinde görülen intihar vakalarının altında sosyal izolasyon, ekonomik çöküş, stres, anksiyete ve baskı, hastalığa yakalanmış olması ya da yakalandığı şüphesi nedeniyle kişiye uygulanan ayrımcılık gibi faktörler yatmaktadır.[35]

Pandemi sürecinin obsesif kompulsif bozukluğunun gelişimini ya da halihazırda var olan hastalığın daha da kötüye gitmesini tetiklemesi de olasıdır. Kontrol etme, biriktirme ve el yıkama ile ilgili zorlantılarıyla bilinen obsesif kompulsif bozukluğu olan bireyler, pandemi sürecinde yüksek risk altındadır. Kişisel hijyene dikkat edilmesi yönündeki tavsiyeler, bu kişilerin hastalığın bulaşacağıyla ilgili obsesyonlarının ve el yıkmayla ilgili zorlantılarının, maske, sabun ya da dezenfektanların stoklanması gibi biriktirme davranışlarının artmasına yol açabilir.[36]^,[37]

Artan, anksiyete, depresyon, stres belirtileri ve sosyal izolasyon uygulaması nedeniyle pandemi dönemleri, bağımlılık davranışları üzerinde de etkili olabilir. Halihazırda madde kullanımı olan bireylerin; okulların, kafelerin, restoranların, barların, marketlerin kapalı olması ve evde kalma zorunluluğu nedeniyle maddeye ulaşma ihtimali düşük olacağından bu süreçte madde kullanımı azalabilir. Bununla birlikte, bireyler pandemi sürecinde televizyon ve dijital araçlarla büyük zaman harcamaya başlarlar. Televizyon karşısında uzun süre vakit geçirmek ve sürekli olarak dijital araçlarla meşgul olmak davranışsal bağımlılıkların gelişimine neden olabilir. Özellikle de gençler pandemi dönemlerinde davranışsal bağımlılıklar açısından risk taşırlar.[38] Pandeminin tetikleyebileceği davranışsal bağımlılıklardan biri çevrimiçi oyun oynama bağımlılığı olabilir. Amerika’daki bir telekomünikasyon sağlayıcısı olan Verizon, COVID-19 pandemisi nedeniyle evde kalma süreciyle birlikte çevrimiçi oyun oynama aktivitesinin %75 oranında arttığını rapor etmiştir.[39] Benzer şekilde İtalya’da da COVID-19 sürecinde oyun oynamayla ilgili internet yoğunluğunun %70 düzeyinde olduğu bildirilmiştir.[40] Pandemi dönemlerinde sosyalleşmek ve stresi azaltmak açısından çevrimiçi oyun oynama pek çok insan için sağlıklı olabilirken; bazı savunmasız kişiler için risk taşıması ve problemli bir boyuta ulaşması da mümkündür.[41] Pandeminin tetikleyebileceği davranışsal bağımlılıklardan bir diğeri çevrimiçi pornografi bağımlılığıdır. COVID-19 sürecinde pornografik yayınların izlenme oranın tüm dünyada artmış olması çevrimiçi pornografi bağımlılığının bir göstergesi olabilir.[42]

Son olarak pandemi nedeniyle bireylerin sürekli evde kalmalarının aile içi şiddet ve çocuk istismarında bir artışa yol açması da mümkündür.[43] Peterman ve arkadaşlarına (2020) göre, ekonomik belirsizlik, sivil itaatsizlik ve afet zamanları kadına ve çocuklara yönelik şiddetin artışı açısından önemli risk dönemleridir.[44] Korku ve belirsizlikle ilişkili olan pandemiler de bu dönemlerden biridir. COVID-19 sürecinde İngiltere hükümetinin sosyal izolasyon ve sokağa çıkma yasağını sıkı bir şekilde uygulamaya başlamasından sonraki yedi gün içerisinde aile içi şiddet yardım hattına başvuru oranının %25 artmış olması[45] pandeminin aile işi şiddet vakalarını arttırdığını ortaya koymaktadır.

Pandeminin psikolojik etkileri açısından riskli gruplar

Pandemi sürecinde özellikle risk altında olan üç grup vardır. Bunlardan ilki hem virüs ile doğrudan karşı karşıya olan hem de iş yükü artan sağlık çalışanlarıdır. İkinci grup, sevdiği bir kişiyi kaybetmesi ya da sağlığı, işi ve yaşamıyla ilgili tehditler gibi nedenlerle travmatik olaylara maruz kalma potansiyeli olan kişilerdir. Üçüncü grup ise, pandemi öncesinde bir psikiyatrik bozukluğu olan kişilerdir.[46] 

Yukarıda sayılanlara ek olarak, çeşitli bireysel özellikler de bireyi pandemiden psikolojik olarak daha çok etkilenmeye yatkın hale getirebilir. Pandeminin psikolojik etkileriyle ilişkili olan bu özellikler aşağıda ele alınmaktadır.

Cinsiyet: Kadın ya da erkek olmanın pandeminin psikolojik etkileri açısından risk oluşturup oluşturmadığı konusunda kesin bir bilgi vermek mümkün değildir. Bazı çalışmalarda kadınların pandemi sürecinden psikolojik olarak daha çok etkilendikleri[47]^,[48], pandemiyle ilgili daha çok korku ve endişe yaşadıkları[49]^,[50], pandemi dönemlerinde olumsuz duygularının daha çok arttığı[51] ve travma sonrası stres bozukluğu semptomlarını daha çok gösterdikleri[52] belirtilmesine rağmen; pandeminin psikolojik etkilerinin cinsiyete göre değişmediğini gösteren çalışmalar da vardır.[53]^,[54],[55] Bununla birlikte, kadınların hastalığa yakalanacakları konusunda daha hassas olmaları nedeniyle pandemi dönemlerinde tavsiye edilen davranışları uygulama eğilimlerinin erkeklerden daha yüksek olduğu bilinmektedir.[56] Tavsiye edilen davranışları uygulama eğiliminin yüksek anksiyete düzeyi ile ilişkili olduğu[57] dikkate alındığında kadınların pandemi sürecinden daha çok etkilendikleri düşünülebilir.

Yaş. Bir pandemi virüsünün belirli yaş grubundaki kişilerde daha olumsuz ya da ölümcül sonuçlar ortaya çıkarması durumunda, yaşın pandeminin psikolojik etkileri açısından risk oluşturması beklenebilir. Barr ve arkadaşları (2008) tarafından yapılan bir çalışmada, olası bir influenza pandemisinde yaşlı insanların hastalığa yakalanacakları konusunda daha hassas oldukları belirlenmiştir.[58] Ayrıca, aksini gösteren örnekler olsa da pek çok çalışma artan yaşın pandemi sürecinde tavsiye edilen davranışları yerine getirme ile ilişkili olduğunu göstermektedir.[59] Bu durum yaşlıların pandemi sürecinden psikolojik olarak daha çok etkilendikleri şeklinde yorumlanabilir; ancak yaşın pandeminin psikolojik etkileri üzerindeki rolü konusunda kesin bir çıkarımda bulunmak mümkün değildir. Dünya pandemi tarihinin sonuncusu COVID-19 döneminde, yaşlı bireylerin olumlu duygularında azalma olduğunu[60] ve onların pandemi sürecinden psikolojik olarak daha çok etkilendiklerini[61] gösteren çalışmaların yanı sıra; anksiyete bozukluğu ve depresyon açısından 35 yaş altındaki bireylerin daha çok risk taşıdığını ortaya koyan çalışmalar da vardır.[62] Ayrıca bazı çalışmalarda COVID-19 sürecinde yaşanan depresyon, anksiyete ve stres üzerinde yaşın etkili olmadığı görülmektedir.[63]^,[64]

Eğitim düzeyi. Eğitim düzeyinin pandeminin psikolojik etkileri üzerindeki rolü de belirsizdir. Örneğin, COVID-19 pandemisiyle ilgili yapılan bazı çalışmalarda eğitimsiz bireylerin[65], bazılarında ise eğitim düzeyi yüksek olan bireylerin[66]^,[67] süreçten psikolojik olarak daha çok olumsuz etkilendikleri görülmektedir. Ayrıca, COVID-19 sürecinde yaşanan anksiyete ile eğitim düzeyinin ilişkili olmadığını gösteren bulgular da mevcuttur.[68] 

Medeni durum/Çocuk sahibi olma. Medeni durum ve çocuk sahibi olmanın pandeminin psikolojik sonuçlarını nasıl etkilediğini araştıran sınırlı sayıdaki araştırma sonuçlarına göre, bireyin evli ya da bekâr olması ve çocuk sahibi olup olmaması pandemi sürecinde yaşanan anksiyete, depresyon ve stres üzerinde etkili değildir.[69]^,[70]

Çalışma durumu/Kazanç. Pandemi dönemlerinin ekonomik yaşamı olumsuz etkilemesi nedeniyle, bu süreçte yaşanan anksiyetenin bireyin çalışma durumu ya da gelir düzeyi ile ilişkisi olması mümkündür. Bununla birlikte sınırlı sayıdaki araştırma sonuçları, çalışma durumunun pandemi sürecinde yaşanan anksiyete ile ilişkili olmamasına rağmen; geliri düşük olan bireylerin daha çok anksiyete yaşadığını ortaya koymuştur.[71] Ayrıca Wang ve arkadaşlarının (2020) bulgularına göre, öğrenci olmak COVID-19 sürecinden psikolojik olarak daha çok etkilenmek, anksiyete, depresyon ve stres belirtilerini daha çok göstermek anlamına gelmektedir.[72] Öğrencilerin bu süreçten daha çok etkilenmesinin eğitim sürecindeki aksamalarla ilgili olduğu düşünülebilir.

Fiziksel sağlık koşulları. Bireyin fiziksel sağlığı pandeminin psikolojik etkileri açısından oldukça belirleyicidir. Sağlık durumunu zayıf ya da kötü olarak değerlendiren ve kronik hastalığı olan bireyler salgından psikolojik olarak daha çok etkilenmekte, daha yüksek depresyon, anksiyete ve stres göstermektedirler.[73] Aksine, fiziksel sağlığını iyi olarak algılayan bireyler pandemi sürecinde olumsuz duygulara daha az kapılmaktadır.[74]

Kitle iletişim araçları ve sosyal medya. Pandemi dönemlerinde kitle iletişim araçları ve sosyal medya ağları insanlar için önemli bir bilgi kaynağıdır. Pek çok televizyon programı bu süreçte pandemiye odaklanmakta, sosyal medya ağları pandemiyle ilgili bilgilerle dolup taşmaktadır. Dolayısıyla insanların kitle iletişim araçları ve sosyal medya ağları aracılığıyla elde ettikleri bilgiler onların pandemiye ilişkin tutumlarını ve tepkilerini şekillendirmektedir. Wheaton ve arkadaşları (2012), pandemi dönemlerinde kitle iletişim araçlarının kullanılmasının kitle histerisi ve korkuya neden olabildiğine dikkat çekmektedir.[75] Yapılan bir çalışmada da 2005 yılında görülen kuş gribi salgınında televizyonda kuş gribi ile ilgili programları izlemenin hastalıkla ilgili daha çok korkuya yol açtığı belirlenmiştir.[76] COVID-19 pandemisiyle ilgili yapılan çalışmalar insanların %93.5’inin bilgi kaynağının internet olduğunu[77], %82’sinin sıklıkla sosyal medyayı takip ettiğini göstermiştir.[78] Pandemi ile mücadele sürecinde virüsün yayılmasını önleyebilmek için toplumsal bir bilinç oluşturabilmek açısından sosyal medya ağlarındaki bilgi hareketliliği yararlı olarak değerlendirilebilir. Ancak ne yazık ki sosyal medya platformlarında sıklıkla yanlış bilgilerin yayılması ve bilimsel bilginin inkâr edilmesi durumları da görülmektedir. İyi ya da kötü niyetli olsun yanlış bilginin yayılması pandemi sürecinde olumsuz duygu ve davranışları arttırmaktadır.[79] Pandemiyle ilgili yanlış bilgi bombardımanı insanların kafasının karışmasına ve onların ruh sağlığının zarar görmesine neden olabilir. Ayrıca insanların pandemiyle ilgili korku, kaygı, endişe gibi duygularını sosyal medya üzerinden paylaşmaları, bu duyguların başka insanlara da bulaşmasına yol açarak olumsuz ruhsal sonuçlar doğurabilir. Nitekim pandemi sürecinde kişinin sosyal medyaya maruz kalma oranı arttıkça anksiyete ve depresyon belirtileri de artmaktadır.[80]

Risk algısı. Bir hastalıkla ilgili risk algısı yüksek olan bireyler, hastalığa karşı savunmasız olduklarını ve hastalığın sonuçlarının abartılı bir biçimde kötü olacağını düşünürler.[81] Domuz gribi döneminde yapılan çalışmalar bireylerin domuz gribinin bulaşma olasılığına ilişkin risk algıları arttıkça salgınla ilgili yaşanan korku, endişe ve anksiyetenin de arttığını göstermektedir.[82]^,[83] Benzer şekilde COVID-19 salgını döneminde de kişinin algıladığı risk düzeyinin artmasının olumsuz duygularda artış, olumlu duygularda ise azalma ile ilişkili olduğu bulunmuştur. Ayrıca salgını kontrol edilebilir olarak algılamak olumsuz duyguların azalmasını sağlamaktadır.[84]

Pandemi sürecinde ruh sağlığını koruma yolları

Pandemi sürecinin olumsuz psikolojik etkilerinden kaçınmak için insanlar öncelikle belirsizlik durumlarında kaygı, korku ve stres gibi olumsuz duygular yaşamanın normal olduğunu kabul etmeli ve bu duyguların geçici olduğunu kendilerine hatırlatmalıdır. Sosyal izolasyon ve sokağa çıkma yasağı nedeniyle alıştıkları günlük yaşam düzeni bozulan bireylerin yeni yaşam düzeniyle ilgili bir plan ve günlük bir rutin oluşturmaları yararlıdır. Bu günlük planda uyku-uyanıklık ritmine dikkat edilmeli, rahatlamak için egzersiz ya da meditasyon yapma gibi aktivitelere yer verilmelidir. Pandemi sürecinde olumlu düşünmek, umutlu olmayı sürdürmek ve sağlıklı beslenmek önemlidir. Pandemiyle ilgili bilgilere aşırı derecede maruz kalmak kişinin olumsuz duyguları daha çok yaşamasına yol açtığı için, televizyon ya da internet aracılığıyla pandemiyle ilgili bilgi edinmek ve gelişmeleri takip etmek için gün içinde ayrılan süreye sınır konulmalıdır. Ayrıca hatalı bilgiler içerme olasılığı nedeniyle pandemiyle ilgili bilgilerin ve gelişmelerin sosyal medya ağları yerine Dünya Sağlık Örgütü ya da sağlık bakanlığı gibi resmi kaynaklardan alınması önerilmektedir. Pandemi sürecinde uygulanan sosyal izolasyon ve sokağa çıkma yasağı insanların birbirinden sadece fiziksel olarak uzak olmasını gerektirmektedir. Dolayısıyla bu süreçte kişinin arkadaşları, aile ya da akrabalarından duygusal olarak da uzak olmaktan kaçınarak sanal da olsa bir sosyal destek sistemine sahip olmayı sürdürmesi önemlidir. Bu süreçte yaşanan kaygı ya da üzüntü gibi duyguların paylaşılması da yararlıdır.[85]^,[86]

Pandemi sürecinden psikolojik olarak olumsuz etkilenen bireylere yönelik müdahale stratejileri

Yukarıda da bahsedildiği gibi pandemi sürecinin toplumlarda ortaya çıkardığı psikolojik sonuçlar çok çeşitlidir. Bu nedenle pandemi nedeniyle psikolojik güçlükler yaşayan bireylere psikolojik destek sunmayı hedefleyen uzmanların sağlık psikolojisi, krize müdahale, yas süreci, anksiyete bozuklukları, depresyon ve travma sonrası stres bozukluğu gibi konularda etkili olarak hizmet sunabilmek için bilgi ve becerilerini arttırmaları bir gerekliliktir. 

Önemli bir halk sağlığı sorunu olan pandeminin psikolojik etkileriyle mücadele sürecinde farklı çalışma alanlarının işbirliği içinde hareket etmesi gerekmektedir. Orru, Ciacchini, Gemignani ve Conversano (2020) pandemi sürecindeki psikolojik müdahalelerin psikologlar, psikiyatrlar, sağlık çalışanları ve polisleri de içerecek şekilde organize edilmesi gerektiğine dikkat çekmektedir.[87]Pandemi sürecindeki psikolojik müdahalelerin evrelerini gösteren aşağıdaki tabloda, her bir evrede uygulanması önerilen psikolojik müdahaleler, müdahalelerin amaçları ve müdahale sürecinde görev alması gereken gruplar yer almaktadır.

Tablo 1. Pandemi sürecindeki psikolojik müdahalelerin evreleri[88]

Pandemi sürecinde psikolojik destek hizmeti sunan uzmanlar hastalığa yakalanan, hastalığa yakalandığından şüphe duyulduğu için karantinaya alınan, bir yakını hastalığa yakalanmış ya da hastalık nedeniyle ölmüş olan, pandemi ile ön saflarda mücadele eden, pandemiyle birlikte varolan psikiyatrik semptomları artış gösteren ya da pandemiyle birlikte psikolojik semptomlar göstermeye başlamış olan pek çok danışan ile karşılaşabilirler. Bu nedenle, pandemiyle ilgili psikolojik güçlükler yaşayan bir danışanın psikososyal değerlendirmesi yapılırken aşağıdaki konularda bilgi alınmalıdır:[89]

5. Pandemiyle ilgili stres kaynakları (virüsle ya da bir hasta ile temas etmiş olmak, bir aile üyesinin enfekte olması, sevilen bir kişinin kaybı ya da fiziksel uzaklık gibi)
5. Pandemin ortaya çıkardığı ikincil güçlükler (ekonomik kayıplar gibi)
5. Pandeminin psikososyal etkileri (depresyon, anksiyete, psikosomatik şikayetler, uykusuzluk, artan madde kullanımı ve aile içi şiddet gibi)
5. Kişiyi ruh sağlığı açısından savunmasız bırakan ek özellikler (öncesinde var olan fiziksel ya da psikolojik koşullar gibi)

Yapılan psikososyal değerlendirme sonucunda, bazı hastaların formal ruh sağlığı değerlendirmesi ve bakımı için sevk edilmesi gerektiği, bazılarının ise başa çıkma becerilerini geliştirmeye ve iyi oluşu arttırmaya yardımcı olan destekleyici müdahalelerden yarar göreceğine karar verilebilir. Örneğin, pandemiyle birlikte ortaya çıkan ekonomik kriz ve sayısız belirsizlik nedeniyle intihar düşüncelerine sahip olduğu belirlenen bir danışanın acilen psikiyatri servisine yönlendirilmesi gerekirken; pek çok danışana pandemi sürecinde stres tepkileri göstermenin normal olduğu bilgisinin verilmesi ve kişinin kendi uygulayabileceği bazı yöntemler ile bu stresi yönetebileceğine dikkat çekilmesi yeterli olabilir. Bu danışanlara bir rutin oluşturarak bu rutinin korunması ya da televizyonda pandemiyle ilgili izlenen yayınlara sınırlama getirilmesi gibi öneriler sunulabilir.[90]

Inchausti ve arkadaşları (2020) pandemi sürecinde farklı gruplara sunulacak psikolojik müdahalelerin terapötik hedeflerini aşağıdaki şekilde açıklamışlardır:[91]

Sağlık çalışanlarına yönelik müdahaleler: Pandemi sürecinde sağlık çalışanlarına yönelik psikolojik müdahalelerin temel amacı psikolojik dayanıklılığın maksimum düzeye çıkarılması olmalıdır. Bu temel amaç doğrultusunda, sağlık çalışanlarına sunulan eğitim ve destek, sağlık hizmeti sunmayı engelleyen duygusal tepkilerin belirlenmesi ve yönetilmesine odaklanabilir. Bunun için anksiyetenin, bulaşma korkusunun, akut stres epizotlarının yönetilmesi, öz bakımın arttırılması ya da tükenmişliğin azaltılması hedeflenebilir. Pandemi tepe noktasındayken çalışanların duyguları ya da düşünceleri hakkında konuşmalarını zorunlu kılan psikolojik bilgilendirme ve anlamlandırma (debriefing), kritik olay stresi bilgilendirmesi ya da herhangi bir özel bilgilendirmenin yapılması önerilmemektedir.

Duygusal olarak savunmasız ve hastalığa yakalanmış kişilere yönelik müdahaleler: Pandemi öncesinde psikopatolojisi olan, hastalığa yakalanmış duygusal olarak savunmasız gruplara yönelik psikolojik müdahalelerde amaç, kişinin hastalıkla ilgili devam eden tedavisini ya da karantina sürecini desteklemektir. Hastalığa yakalanan bu kişilerin psikolojik belirtilerinin takip edilmesi gerekir; ancak karantina odalarında ruh sağlığı çalışanlarının bulunması desteklenmemektedir. Bu nedenle psikolojik belirtilerin takip edilmesinde sağlık çalışanlarının sorumluluk üstlenmesi ya da tele bakım sistemlerinin kullanılması önerilmektedir. Bununla birlikte saldırganlık, kendini yaralama ya da intihar girişimleri gibi acil psikiyatrik durumların ruh sağlığı çalışanları tarafından bizzat ele alınması gerekmektedir.

Ayakta tedavi edilen hastalara yönelik müdahaleler: Ayakta tedavi edilen hastalara yönelik psikolojik müdahaleler dijital ortamda gerçekleştirilebilir. Telefon ya da internet aracılığıyla psikolojik destek sunmak mümkündür. Öncesinde psikiyatrik bozukluğu olan bireyler için karantinaya uyumun bir parçası olarak sosyal izolasyon ve sosyal uzaklığın ruh sağlığı üzerindeki etkisiyle ilgili bilgilendirmeler için standart bir ruh sağlığı hizmeti sunmak önemlidir.

Virüs nedeniyle hastalanan ya da ölen kişilerin akrabalarına yönelik müdahaleler: Pandemi sürecinde virüs nedeniyle bir yakını hastalanan ya da ölen kişilerin verdikleri normal duygusal tepkiler patolojik hale getirilmemelidir. Bu süreçte bir müdahalenin gerçekleştirilmesinin mi yoksa gerçekleştirilmemesinin mi daha uygun olduğunu belirlemek için ilgili profesyonellerle açık ve uzlaşmacı kriterler oluşturmak önemlidir.

Geçmiş çalışmalar bilişsel davranışçı terapilerin kanser hastalarının depresyon ve anksiyete düzeyi üzerinde etkili olduğunu göstermektedir.[92] Benzer şekilde bilişsel davranışçı grup terapilerinin travma sonrası stres bozukluğu semptomlarının tedavisinde etkili olduğu bilinmektedir.[93] Anksiyete, depresyon ve travma sonrası stres bozukluğunun tedavisinde bilişsel davranışçı terapilerin etkililiği dikkate alındığında; pandemi sürecinde hastalanan ya da pandemi nedeniyle travma sonrası stres bozukluğu yaşayan bireylerin tedavisinde bilişsel davranışçı terapilerin etkili olabileceği düşünülmektedir. Dolayısıyla pandemiyle ilgili güçlükler yaşayan bireylerle çalışırken bireysel ya da grupla bilişsel davranışçı terapi tekniklerinden yararlanılabilir.

Sonuç

Fiziksel sağlık için önemli bir tehdit unsuru olan pandemi sürecinin ruh sağlığı üzerinde de önemli derecede ve uzun süreli olumsuz etkileri vardır. Geçmiş bulgulardan pandemi dönemlerinin toplumlarda anksiyete, depresyon, travma sonrası stres bozukluğu, obsesif kompulsif bozukluk ve davranışsal bağımlılık semptomlarının ve aile işi şiddet olgularının artması ile sonuçlanabileceği anlaşılmaktadır. Ek olarak fiziksel sağlığın kötü olması, pandemiyle ilgili bilgi ve haberleri televizyon ve sosyal medya aracılığıyla yakından takip etme ve hastalığa yakalanma olasılığının yüksek olduğuna inanma bireyi pandeminin psikolojik etkilerine karşı daha savunmasız hale getirmektedir. Bu bilgilerden pandemiye hazırlık ve faaliyet planlarında pandeminin fiziksel sağlık üzerindeki etkilerinin yanı sıra ruh sağlığı üzerindeki etkilerinin de dikkate alınmasının önemli olduğu sonucuna ulaşılmaktadır. Bu bağlamda, pandemiye hazırlık ve faaliyet planlarında pandemi sürecinde ruh sağlığını korumaya yönelik etkili yöntemler konusunda toplumun doğru bir şekilde bilgilendirilmesi, pandeminin psikolojik etkileri açısından risk taşıyan gruplara yönelik önleyici stratejiler geliştirilmesi ve pandemiyle mücadele sürecinde görev alan sağlık çalışanları ve polislerin de eğitilmesi konularına yer verilmesi gerektiği düşünülmektedir. Ayrıca, pandemiden psikolojik olarak etkilenen bireylere etkili psikolojik destek hizmetlerinin sunulabilmesi için ruh sağlığı uzmanlarının yetiştirildiği eğitim programlarında pandemi psikolojisi konusunda derslerin eğitim programlarına dâhil edilmesi yararlı olacaktır.

Kaynakça

Adrew T. Pavia, “Influenza A (H7N9): From Anxiety to Preparedness”, Annals of Internal Medicine, 159, 3, 2013, s. 219-220.

Alison Bish ve Susan Michie, “Demographic and Attitudinal Determinants of Protective Behaviours During a Pandemic: A Review”, British Journal of Health Psychology, 15, 4, 2010, s. 797-824.

Amber Peterman ve ark., “Pandemics and Violence against Women and Children”, CGD Working Paper 528. Washington, DC: Center for Global Development, 2020

Benjamin Y. Q. Tan ve ark., “Psychological Impact of the COVID-19 Pandemic on Health Care Workers in Singapore. Annals of Internal Medicine, M20-1083, 2020, s.1-3.

Betty Pfefferbaum, B. ve Carol S. North, “Mental Health and the Covid-19 Pandemic”. New England Journal of Medicine, 2020, s.1-3.

Caroline Bradbury‐Jones ve Louise Isham, “The Pandemic Paradox: the Consequences of COVID‐19 on Domestic Violence”, Journal of Clinical Nursing, 2020, s.1-2.

Cem Soylu, “Bilişsel Davranışçı Terapi Tekniklerinin Kanser Hastalarında Depresyon ve Anksiyete Üzerindeki Etkinliği”, Bilişsel Davranışçı Psikoterapi ve Araştırmalar Dergisi, 1, 2015, s. 54-63.

Cuiyan Wang ve ark., “Immediate Psychological Responses and Associated Factors During the Initial Stage of the 2019 Coronavirus Disease (COVID-19) Epidemic among the General Population in China”, International Journal of Environmental Research and Public Health, 17, 5, 2020, s. 1729

Cyrus SH Ho, Cornelia YI Chee ve Roger CM Ho, “Mental Health Strategies to Combat the Psychological Impact of COVID-19 beyond Paranoia and Panic”, Ann Acad Med Singapore, 49, 1, 2020, s. 1-3.

Daniele Lepido ve Niclas Rolander, “Housebound Italian Kids Strain Network with Fortnite Marathon. Bloomberg, Web. 21  Temmuz 2020

Daniel L. King ve ark., “Problematic Online Gaming and the COVID-19 Pandemic”, Journal of Behavioral Addictions, Epub ahead of print, 2020.

Debanjan Banerjee, “The Other Side of COVID-19: Impact on Obsessive Compulsive Disorder (OCD) and Hoarding”, Psychiatry Research, 288, 112966, 2020, s.1-2.

Felipe Ornell ve ark. “Pandemic Fear” and COVID-19: Mental Health Burden and Strategies”, Brazilian Journal of Psychiatry, 42, 3, 2020, s. 232-235.

Felix Inchausti ve ark., “Psychological Intervention and COVID-19: What We know So Far and What We Can Do”, Journal of Contemporary Psychotherapy, Epub ahead of print, 2020, s.1-8.

G. James Rubin ve ark., “Public Perceptions, Anxiety, and Behaviour Change in Relation to the Swine Flu Outbreak: Cross Sectional Telephone Survey”, Bmj, 339, b2651, 2009, s. 1-8.

Gabriele Prati, Luca Pietrantoni ve Bruna Zani, “A Social‐Cognitive Model of Pandemic Influenza H1N1 Risk Perception and Recommended Behaviors in Italy”, Risk Analysis: An International Journal, 31, 4, 2011, s. 645-656.

Gemma Mestre-Bach, Gretchen R. Blycker ve Marc N. Potenza, “Pornography Use in the Setting of the COVID-19 Pandemic”, Journal of Behavioral Addictions, 1(aop), 2020, s.1-3.

Graziella Orrù ve ark., “Psychological Intervention Measures During the COVID-19 Pandemic”, Clinical Neuropsychiatry, 17, 2, 2020, s.76-79.

Hans Rosenberg, Shahbaz Syed ve Salim Rezaie, “The Twitter Pandemic: The Critical Role of Twitter in the Dissemination of Medical Information and Misinformation During the COVID-19 Pandemic”, Canadian Journal of Emergency Medicine, 2020, s.1-7.

Haozheng Cai ve ark., “Psychological Impact and Coping Strategies of Frontline Medical Staff in Hunan between January and March 2020 During the Outbreak of Coronavirus Disease 2019 (COVID‑19) in Hubei, China”, Medical Science Monitor, 26, e924171, 2020, s.1-16

Hemavathi Shanmugam ve ark., “Impacts of COVID-19 Pandemic on Mental Health in Malaysia: A Single Thread of Hope”, Malaysian Journal of Psychiatry Ejournal, 29, 1, 2020.

Jan Van den Bulck ve Kathleen Custers, “ Television Exposure is Related to Fear of Avian Flu, An Ecological Study Across 23 Member States of the European Union”, The European Journal of Public Health, 19, 4, 2009, s. 370-374.

Jian-Bin Li ve ark., “Chinese public’s knowledge, perceived severity, and perceived controllability of the COVID-19 and their associations with emotional and behavioural reactions, social participation, and precautionary behaviour: A national survey”, BMC Public Health, under review, 2020, s.1-23.

Jianyin Qiu ve ark., “A Nationwide Survey of Psychological Distress among Chinese People in the COVID-19 Epidemic: Implications and Policy Recommendations”, General Psychiatry, 33,2, e100213, 2020, s.1-3.

Jonathan S. Abramowitz, Bartholomew Brigidi ve Edna B. Foa, “Health Concerns in Patients with Obsessive-Compulsive Disorder”, Journal of Anxiety Disorders, 13, 5, 1999, s. 529-539.

Jonathan S. Abramowitz, Bunmi O. Olatunji ve Brett J. Deacon, “Health Anxiety, Hypochondriasis, and the Anxiety Disorders”, Behavior Therapy, 38, 1, 2007, s. 86-94. 

Junling Gao ve ark., “Mental Health Problems and Social Media Exposure During COVID-19 Outbreak”, Plos One, 15, 4, e0231924, 2020, s. 1-10.

Kaushal Shah ve ark., “Focus on Mental Health During the Coronavirus (COVID-19) Pandemic: Applying Learnings from the Past Outbreaks”, Cureus, 12, 3, e-7405. 2020, s.1-8.

Margo Barr ve ark. “Pandemic Influenza in Australia: Using Telephone Surveys to Measure Perceptions of Threat and Willingness to Comply”, Infectious Diseases, 8, 2008, s. 117–130.

Mark Shevlin ve ark., “Anxiety, Depression, Traumatic Stress, and COVID-19 Related Anxiety in the UK General Population During the COVID-19 Pandemic”, PsyArXiv Preprints, preprint version, 2020, s. 1-27.

Matthew Sunderland, Jill M. Newby ve Gavin Andrews, “Health Anxiety in Australia: Prevalence, Comorbidity, Disability and Service Use”, The British Journal of Psychiatry, 202, 1, 2013, s. 56-61.

Mengcen Qian ve ark., “Psychological Responses, Behavioral Changes and Public Perceptions During the Early Phase of the COVID-19 Outbreak in China: A Population Based Cross-Sectional Survey”,  medRxiv, preprint version, 2020, s. 1-25.

Michael G. Wheaton ve ark., “Psychological Predictors of Anxiety in Response to the H1N1 (Swine Flu) Pandemic”, Cognitive Therapy and Research, 36, 3, 2012, s. 210-218.

Mohammed A. Mamun ve Mark D. Griffiths, “First COVID-19 Suicide Case in Bangladesh due to Fear of COVID-19 and Xenophobia: Possible Suicide Prevention Strategies”, Asian Journal of Psychiatry, 51, 102073, 2020, s.1-2.

Nianqi Liu ve ark., “Prevalence and Predictors of PTSS During COVID-19 Outbreak in China Hardest-hit Areas: Gender Differences Matter”, Psychiatry Research, 112921, 2020, s. 1-7.

Patrick, R. Saunders-Hastings ve Daniel Krewski, “Reviewing the History of Pandemic Influenza: Understanding Patterns of Emergence and Transmission”, Pathogens, 5, 4, 2016, s. 66.

Patrick Shanley, “Gaming Usage Up 75 Percent Amid Coronavirus Outbreak, Verizon Reports”, Hollywoodreporter, Web. 21 Temmuz 2020

Paul S F Yip ve ark., “The Impact of Epidemic Outbreak: The Case of Severe Acute Respiratory Syndrome (SARS) and Suicide among Older Adults in Hong Kong”, Crisis: The Journal of Crisis Intervention and Suicide Prevention, 31, 2, 2010, s. 86–92. 

Robin Goodwin ve ark., “Initial Psychological Responses to Influenza A, H1N1 (" Swine flu")”, BMC Infectious Diseases, 9, 2009, s.166

S. Rachman, “Health Anxiety Disorders: A Cognitive Construal”, Behaviour Research and Therapy, 50, 7-8, 2012, s. 502-512.

Sandro Galea, Ralna M. Merchant ve Nicole Lurie, “The Mental Health Consequences of COVID-19 and Physical Distancing: The Need for Prevention and Early Intervention”, JAMA Internal Medicine, online version, 2020, s.1-2. 

Seda Tokgünaydın ve Serap Tekinsav Sütcü, “Travma Sonrası Stres Bozukluğunun Tedavisinde Bilişsel Davranışçı Grup Terapisinin Etkililiği: Sistematik Bir Gözden Geçirme”,  Psikiyatride Güncel Yaklaşımlar, 8, 1, 2016, 95-107.

Seshadri sekhar Chatterjee, Barikar C. Malathesh ve Abir Mukherjee, “Impact of COVID-19 pandemic on pre-existing mental health problems”, Asian Journal of Psychiatry, 51: 102071,2020, s. 1-2.

Sijia Li ve ark., “The Impact of COVID-19 Epidemic Declaration on Psychological Consequences: A Study on Active Weibo Users”, International Journal of Environmental Research and Public Health, 17, 6 , 2020, s. 2032

Steven Taylor, “The Psychology of Pandemics:Preparing For the Next Global Outbreak of Infectious Disease. UK, Cambridge Scholars Publishing, 2019, s.3

Sujita Kumar Kar ve ark., “COVID-19 Pandemic and Addiction: Current Problems and Future Concerns”, Asian Journal of Psychiatry, 51,102064, 2020, s.1-2.

Wenjun Cao ve ark., “The Psychological Impact of the COVID-19 Epidemic on College Students in China”, Psychiatry Research, 112934, 2020, s. 1-5.

William J. Lancee, Robert G. Maunder ve David S. Goldbloom, “Prevalence of Psychiatric Disorders among Toronto Hospital Workers One to Two Years After the SARS Outbreak”, Psychiatric Services, 59, 1, 2008, s. 91-95.

World Health Organization (WHO), “Coronavirus Disease (COVID-19) Situation Report – 103”. Web. 21 Temmuz 2020.

W. Qiu, ve ark., “The Pandemic and Its Impacts”, Health, Culture and Society, 9, 2016-2017, s. 1-11.

Vikram Thakur, ve Anu Jain, “COVID 2019-Suicides: A Global Psychological Pandemic”, Brain, Behavior, and Immunity, preprint version, 2020, s. 1-2.

Yeen Huang ve Ning Zhao, “Generalized Anxiety Disorder, Depressive Symptoms and Sleep Quality During COVID-19 Epidemic in China: A Web-Based Cross-Sectional Survey”, medRxiv, Preprint version, 2020, s.1-18.