Bir sözlüğün hikâyesi 3

Büyük Türkçe Sözlük, sadece hikâyesi olan bir sözlük değildir.

19. yüzyılın sonu ile 20.yüzyılın başlarında çok canlı bir sözlük yayını faaliyeti dikkati çeker. Ahmet Vefik Paşa’dan, Redhouse’dan, Ebuzziya’ya, Muallim Naciye, Remzi’ya, Salahi’ye Şemseddin Sami’ye, M. Bahaeddin’e bir hayli sözlük yayınlanmıştır bu dönemde.

Lehçe-i Osmani, Ahmet Vefik Paşa

Hüseyin Kâzım Kadri’nin Türk Lügati ile bu dönem yakıcı bir sona varır. Geniş bir Türk lehçeleri sözlüğü olan bu eserin 2. cildi yayınlandığında Harf inkılabı olur, basım devam edemez. Diğer 2 cildi yaklaşık 20 yıl sonra Latin harfleri ile yayınlanır. Son iki cildi yayınlayan TDK, ilk 2 cildi de Latin harfleriyle, en kısa zamanda yayınlayacağını vaad etmektedir…Fakat heyhat! Aradan seksen küsur sene geçtiği hâlde bu söz yerine gelmez.

Harf inkılabını Dil devrimi takip eder. Dil devrimi harf inkılabının yapamadıklarını gerçekleştirmek için devreye sokulmuştur. Bin yıllık köklerimizle bağlarımızın koparılması için harf değişikliği kâfi görülmemiştir. Dil devrimi katı bir kelime yasakçılığı olarak uygulanır. Türkçeden Osmanlıcaya ve Osmanlıcadan Türkçeye kılavuz sözlükler yayınlanır. Bu minicik kitaplar 7-8 bin kelime ihtiva etmektedir. Önemli bir kısmı uydurma olan bu kelime haznesine okur yazarlar mecbur edilmektedir.

                    Cep kılavuzları, ancak bir cep telefonu büyüklüğünde…

Harf inkılabından sonra ilk sözlük 1945’te yayınlanır. Dil Kurumu yapımı bu sözlük bir teklif ve telkin sözlüğüdür. Söz varlığı 20 bin civarındadır. Bu haliyle o yıllarda yayınlanan İbrahim Alaeddin Gövsa’nın Yeni Talebe Lügati’nden daha fakir bir sözlüktür.

Önsözde şu söylenmektedir: Ey okuyucu, bu yeni uydurduğumuz kelimelerden oluşan bir sözlüktür. Bu baskıda bütün arapça ve farsça kökenli kelimelere karşılık bulamadık, gelecek baskılarda bunu telafi edeceğiz!

Dil, bir milletin birikiminin, kültürünün taşıcısıdır. Türkçe Sözlük, aksine birikimin silinmesi, yok sayılması esasına dayanmaktadır.

İdeolojik tahrifler sözlüğü!

D. Mehmet Doğan’ı sözlük hazırlamaya yönelten çok önemli bir sebep de Türkçe Sözlük’teki tariflerdir. “Devrim”e uğratılmış bir dilin sözlüğü olmanın gereği olarak, tariflerdeki ideolojik çarpıtmalar, bir müracaat eserine yakışmayacak ölçüdedir.  

Doğan, genel geçer havası verilmiş bazı bilgilere, basmakalıp doğrulara itirazı olan, bu hususlarda gerçeği, objektif olanı esas alan bir sözlük hazırlamak için yola çıkmıştır.

Bu nitelikleri ile ülkemizde sözlükçülük anlayışını temelden değiştiren bir eser olmuştur Büyük Türkçe Sözlük.

Büyük Türkçe Sözlük ilk yayınlandığında gayri resmi resmî sözlük söz varlığında 20 binlerden 30 binlere çıkabilmişti.

Dil devrimi döneminde tasfiyeye tâbi tutulan kelimeler eskimiş sayılarak sözlüğe alınmıyordu. Büyük Türkçe Sözlük’ten sonra TDK daha önce tasfiye ettiği bazı kelimeleri sözlüğe almak mecburiyetinde kaldı.

Türkçe Sözlük’te ideolojik saptırmalı tariflerden birkaçı:

Bayram. Ulusça kutlu sayılan gün veya günler.

(1983 baskısında tarife “dinsel” eklemesi yapılmıştır.)

Din. Bu maddede örnek olarak “Kemalizm türkün dinidir” cümlesine yer verilmiştir. Sonraki baskılarda “kemalizm” yerine “atatürkçülük” konulmuştur.

Hafız. Kur’anı ezberlemiş olan kimse. 3. Argo. Aptal.

Hatmetmek. Şaka. Baştan sona okuyup bitirmek.

(Hatmetmenin gerçek mânasına yer verilmemiştir).

Hicap. Utanma anlamına olup pek az kullanılır.

Hoca. Eskiden, medreseden yetişip, sarık saran cüppe giyen din adamı. 

(Bu tarif, hoca kelimesinin eskiye ait bir kelime olduğu, medrese olmadığına göre, hoca da olamayacağı kabulüne dayanmaktadır.)

Papaz. Hıristiyan din adamı.

(Hoca tarifi ile karşılaştırınız).

Türk. Beyaz ırkın Alpli kolundan pek eski ve ileri kültürlü, yiğit, ağırbaşlı, yurtsever ve yüce gönüllü geniş bir budun.

(Bunlar ve benzer birçok örnek D. Mehmet Doğan’ın Bir Lügat Bulamadım eserinde yer almaktadır).